Tỉnh thức - Osho
Ở "Tỉnh thức" (Awareness) tác phẩm mới nhất vừa ra mắt, Osho bàn tới một vấn đề mà suốt hàng ngàn năm nay nhân loại không ngừng tìm hiểu, đó là sự tỉnh thức.
Trong căn phòng thí nghiệm tại MIT Media Lab, 54 tình nguyện viên từ 18 đến 39 tuổi đang thực hiện một nhiệm vụ tưởng chừng đơn giản: viết bài luận SAT trong 20 phút. Tuy nhiên, điều họ không biết là mình đang tham gia vào nghiên cứu đầu tiên trên thế giới sử dụng công nghệ quét não để khám phá tác động thực sự của ChatGPT lên bộ não con người. Và kết quả mà các nhà khoa học thu được đã khiến họ phải "rùng mình".
Tiến sĩ Nataliya Kosmyna, nhà nghiên cứu chính của dự án, đã theo dõi hoạt động não bộ của các tình nguyện viên qua 32 vùng khác nhau bằng thiết bị EEG trong suốt 4 tháng. Cô chia họ thành ba nhóm: nhóm đầu sử dụng ChatGPT để hỗ trợ viết bài, nhóm thứ hai dùng Google Search để tìm kiếm thông tin, và nhóm cuối cùng chỉ dựa vào chính khả năng tư duy của mình.
Ngay từ những ngày đầu, sự khác biệt đã bắt đầu hiện rõ. Nhóm sử dụng ChatGPT thể hiện mức độ tham gia não bộ thấp nhất trong cả ba nhóm và "liên tục kém hiệu quả ở cấp độ thần kinh, ngôn ngữ và hành vi". Qua từng bài luận, họ ngày càng trở nên lười biếng, và đến cuối nghiên cứu, nhiều người trong số họ đã đơn giản chỉ sao chép-dán nội dung từ ChatGPT.
Điều làm các nhà nghiên cứu lo ngại nhất không phải là sự lười biếng đó, mà là những gì họ phát hiện được qua máy quét não. Các bài luận do nhóm ChatGPT viết ra đều "cực kỳ giống nhau và thiếu tư duy độc đáo", sử dụng những cách diễn đạt và ý tưởng na ná nhau. Hai giáo viên tiếng Anh được mời đánh giá các bài viết đã mô tả chúng là "vô hồn" và "rỗng tuếch về nội dung".
Nhưng đó chỉ là bề nổi của vấn đề. Dữ liệu EEG cho thấy những người sử dụng ChatGPT có mức kiểm soát điều hành và sự tập trung chú ý thấp. Đến bài luận thứ ba, nhiều người trong số họ đã đơn giản giao cho ChatGPT toàn bộ công việc. "Họ chỉ nói 'hãy cho tôi bài luận, tinh chỉnh câu này, chỉnh sửa nó'", Kosmyna chia sẻ.
Ngược lại, nhóm viết bài không sử dụng bất kỳ công cụ hỗ trợ nào thể hiện kết nối thần kinh cao nhất, đặc biệt ở các dải sóng não alpha, theta và delta - những vùng liên quan đến sáng tạo, bộ nhớ và xử lý ngữ nghĩa. Họ tham gia tích cực hơn, tò mò hơn và cảm thấy hài lòng với sản phẩm của mình. Nhóm sử dụng Google Search cũng cho thấy sự hài lòng cao và hoạt động não tích cực - một sự khác biệt đáng chú ý khi so với việc tìm kiếm thông tin trong các chatbot AI.
Thí nghiệm đảo ngược càng làm rõ tác hại của việc phụ thuộc AI. Khi buộc phải viết lại bài cũ mà không có ChatGPT, những người từng sử dụng AI gặp khó khăn nghiêm trọng - họ hầu như không nhớ gì về bài luận mình đã viết và thể hiện sóng não alpha, theta yếu hơn. Đáng chú ý, 83.3% trong số họ không thể trích dẫn từ những bài luận họ vừa hoàn thành chỉ vài phút trước đó.
Dữ liệu quét não còn tiết lộ một con số gây sốc: kết nối thần kinh của người dùng ChatGPT giảm 47%, từ 79 xuống chỉ còn 42. Như Kosmyna giải thích: "Nhiệm vụ đã được thực hiện, và bạn có thể nói rằng nó hiệu quả và tiện lợi. Nhưng như chúng tôi chỉ ra trong nghiên cứu, về cơ bản bạn không tích hợp bất kỳ điều gì vào mạng lưới bộ nhớ của mình."
Kosmyna đã quyết định công bố kết quả nghiên cứu ngay cả khi chưa qua đánh giá đồng nghiệp vì lo ngại về việc các nhà hoạch định chính sách có thể áp dụng "GPT cho trẻ mầm non" mà không hiểu rõ hậu quả. "Não đang phát triển có nguy cơ cao nhất," bà cảnh báo.
Bác sĩ tâm thần Zishan Khan, người điều trị trẻ em và thanh thiếu niên, chia sẻ quan sát tương tự: "Từ góc độ tâm thần học, tôi thấy rằng việc phụ thuộc quá mức vào các LLM có thể có những hậu quả tâm lý và nhận thức không mong muốn, đặc biệt đối với những người trẻ tuổi có não bộ vẫn đang phát triển."
Nghiên cứu cũng tiết lộ một nghịch lý thú vị: mặc dù ChatGPT giúp tăng 60% tốc độ hoàn thành công việc, nhưng nó lại giảm 32% "tải trọng nhận thức Germane" - nỗ lực sử dụng trí nhớ và trí tuệ để biến thông tin thành các giản đồ - yếu tố cần thiết cho việc học tập thực sự. Đây chính là cái mà các nhà nghiên cứu gọi là "nợ nhận thức" - tương tự như nợ kỹ thuật nhưng đối với não bộ.
Điều đặc biệt đáng lo ngại là tác động này có vẻ như không thể đảo ngược dễ dàng. Khi buộc phải viết mà không có sự hỗ trợ của AI, những người đã quen sử dụng ChatGPT thể hiện hiệu suất kém hơn cả những người chưa bao giờ sử dụng AI. Đây không chỉ đơn thuần là sự phụ thuộc, mà là tình trạng teo cơ nhận thức - giống như cơ bắp của bạn đã quên cách hoạt động.
Tuy nhiên, nghiên cứu cũng mang đến hy vọng. Khi nhóm viết bài thuần túy được phép sử dụng ChatGPT, họ thể hiện sự gia tăng đáng kể trong kết nối não bộ ở tất cả các dải tần EEG. Điều này cho thấy nếu được sử dụng đúng cách, AI có thể tăng cường học tập thay vì làm suy giảm nó.
Kosmyna và nhóm nghiên cứu hiện đang tiến hành một nghiên cứu tương tự về hoạt động não bộ trong lĩnh vực kỹ thuật phần mềm và lập trình có hoặc không có AI. Bà tiết lộ rằng "kết quả còn tệ hơn", điều này có thể có ý nghĩa quan trọng đối với nhiều công ty đang hy vọng thay thế các lập trình viên cấp độ đầu bằng AI.
Trong một chi tiết thú vị, Kosmyna đã cố tình chèn "bẫy AI" vào nghiên cứu khi dự đoán người dùng sẽ sử dụng LLM để tóm tắt bài báo. Kết quả, các công cụ AI đã "ảo giác" rằng nghiên cứu sử dụng GPT-4o - thông tin hoàn toàn không có trong bài báo gốc.
Kosmyna quyết định công bố nghiên cứu này ngay cả khi chưa qua đánh giá đồng nghiệp - điều mà bà chưa bao giờ làm trước đây. Động lực thúc đẩy bà là nỗi lo sợ rằng trong 6-8 tháng tới, sẽ có nhà hoạch định chính sách nào đó quyết định "hãy làm GPT cho trẻ mầm non". "Tôi nghĩ điều đó sẽ hoàn toàn tệ hại và có hại", bà nói. "Những bộ não đang phát triển như của trẻ nhỏ có nguy cơ cao nhất".
