Gia Định là nhớ - Sài Gòn là thương - Chợ Cũ hơn một thế kỷ lừng lẫy trên vỉa hè

Điều này cho thấy người Pháp đã nhận ra vị trí quan trọng của ngôi chợ nằm giữa lòng Sài Gòn này.

Chợ Bến Thành xưa hồi sinh mạnh mẽ

Ngôi chợ có năm gian được xây dựng rất nhanh bằng cột gỗ, mái lá và được đưa vào hoạt động ngay từ năm 1860. Đến năm 1870, một gian bị cháy và chợ được xây dựng lại bằng cột gạch, sườn gỗ và lợp ngói, riêng gian bán thịt thì được lợp tôn và lát đá granite. Ngôi chợ xây dựng lại này cũng có năm gian bày bán đồ khô, cá, thịt, thực phẩm và tạp hóa.

Chợ Bến Thành ngay lập tức hồi sinh mạnh mẽ, ghe thuyền các nơi đổ đến mua bán chật con kinh trước chợ và rạch Cầu Sấu (góc trái sau chợ - nay là Hàm Nghi, vốn là đường nước để lên xuống hàng hóa và khách đi chợ) phía sau. Nam kỳ phong tục nhơn vật diễn ca của Nguyễn Liên Phong (xuất bản năm 1909) đã dành 50 dòng thơ ca ngợi sự sầm uất của ngôi chợ này:

Bến Thành chợ rộng tứ vi

Mấy cửa hàng xén ở thì quanh năm (...)

Bánh trái biết mấy chục hàng

Bò heo thớt thịt nhảy tràn dọc ngang...

Nhiều năm hoạt động, ngôi chợ xuống cấp, cùng với đó là kinh Chợ Vải nhiều rác bốc mùi hôi thối ngay trước Tòa Thị Chính (nay là trụ sở Ủy ban Nhân dân TP. HCM) đến mức cư dân xung quanh làm đơn phản đối lên Hội đồng thành phố Sài Gòn. Năm 1887, kinh Charner bị lấp hoàn toàn và trở thành đại lộ Charner, dân quen gọi là đường Kinh Lấp. Hai bên đại lộ, nhà của người Việt, Hoa, Ấn, Miên... san sát, buôn bán sầm uất. Xung quanh khu vực chợ là hàng loạt nhà hàng, khách sạn, tòa soạn báo…

Hội đồng thành phố lên kế hoạch làm chợ Bến Thành mới tại vị trí khu vực đầm Bồ-rệt (marais Boresse) với kinh phí dự trù 400.000 franc, nhưng thực tế khi xây dựng là 975.000 franc. Sau khi chợ Bến Thành khai thị vào tháng 3-1914, khu vực chợ cũ bị giải tỏa để xây dựng ngân khố (trước 1975 là Tổng nha Ngân khố, nay là Kho bạc TP. HCM), riêng gian bán thịt lợp tôn phía sau được giữ lại. Chỉ một “mầm mống” đó thôi, chợ Cũ lại tiếp tục sống hơn một thế kỷ đến tận hôm nay.

Chợ Bến Thành năm 1888 khi chưa lấp kinh, lúc này không còn nằm ở bến sông như ngôi chợ cũ mà được bố trí sâu trong kinh chợ Vải. Vị trí cụ thể hiện nay nằm trong phạm vi bốn con đường: Nguyễn Huệ, Hải Triều, Hồ Tùng Mậu và Ngô Đức Kế. - Ảnh tư liệu.

Chợ Cũ sầm uất với thịt quay bánh mì, cơm thố và... cà phê dĩa

Từ gian thịt được giữ lại nhưng đẩy ra phía sau, chợ Cũ hoạt động ngay vỉa hè đại lộ de la Somme (nay là Hàm Nghi) có mặt tiền rộng như ở đại lộ Charner. Vị trí mới này vừa có thể thông ra sông Sài Gòn lại vừa dễ dàng đi thẳng ra chợ Bến Thành mới cách đó vài trăm mét. Khi này, chợ Bến Thành cũ được người dân nói gọn thành chợ Cũ; còn chợ Bến Thành mới xây được gọi là chợ Mới.

Nhưng gian hàng thịt cuối cùng cũng bị giải tỏa. Tuy không có nhà lồng chợ, không có bảng tên và chỉ sống trên vỉa hè, vậy mà sức sống của chợ Cũ vẫn mãnh liệt đến mức “hùng cứ” cả hai con đường Tôn Thất Đạm và Hồ Tùng Mậu. Thậm chí phạm vi của chợ còn “mon men” ra tới Hải Triều, Pasteur...

Ngoài những mặt hàng phổ thông, trong khi chợ Mới có thế mạnh về thực phẩm thì chợ Cũ còn khai thác thêm chuyện ăn uống. Vốn là khu vực sinh sống lâu đời của cư dân gốc Quảng Đông, chợ Cũ có nền ẩm thực Trung Hoa phong phú không hề thua kém hàng quán ở Chợ Lớn. Vì thế, chợ Cũ dễ dàng trở thành địa điểm ẩm thực không thể thiếu không chỉ của dân Sài Gòn mà còn của dân Nam kỳ lục tỉnh nếu có dịp đến thành phố.

Gian hàng thịt còn sót lại khi xưa nhanh chóng “hóa thân” thành nhiều tiệm thịt quay bánh mì với da giòn, ngọt vị mật ong nhưng thịt rất mềm… lừng lẫy cho đến ngày nay. Chưa hết, còn những món cao lầu chợ Cũ, cà phê dĩa, hủ tiếu, bánh mì xíu mại... Có ai người Sài Gòn nghe nhắc đến mà không muốn lập tức ghé ăn?

Con nít Sài Gòn trước quán thịt heo quay, vịt quay Thiên Nhiên trên đường Hàm Nghi năm 1966. Người đàn ông góc trái ảnh là thợ chính của tiệm Thiên Nhiên lúc đó. - Ảnh tư liệu.

Dãy tiệm thịt quay bánh mì san sát trên đường Hàm Nghi năm 1966. Tiệm Thiên Nhiên hiện nay (2022) vẫn còn.  - Ảnh: Thomas W. Johnson.

Trong đó, hai món “tuyệt chiêu” nhất nhưng lại “rẻ rề” của khu chợ Cũ này là cơm thố và cà phê dĩa. Trước năm 1975, nhiều hôm Chủ nhật mấy thằng con nít chúng tôi được gia đình đưa đi Sở Thú chơi sau khi ghé chợ Cũ ăn đã đời. Ở chợ Cũ, đám nhỏ chúng tôi há hốc mồm khi thấy hàng trăm vị khách ngồi chồm hổm trên ghế. Khi ly cà phê nóng hổi bưng ra trên dĩa, mấy vị khách từ “thầy Hai” (công chức, trí thức) cho đến ông ba gác, đạp xích lô, thợ thuyền… đổ ra dĩa, thổi cho bớt nóng và... húp. Mùi cà phê nóng bay ngập, khách ngồi bên nhau chật chội có lẽ đã thành ký ức khó quên của người Sài Gòn về ngôi chợ này.

Còn cơm thố đựng trong các thố men hoa xanh nước biển, hấp trong chiếc xửng nhiều tầng bằng tre ăn với cá kho khô, canh cải bẹ nấu với cá thác lác ở mấy quán góc Tôn Thất Đạm - Hàm Nghi (hiện còn một quán trên đường Tôn Thất Đạm). Mỗi thố chừng một chén cơm nhỏ nên có ông chạy ba gác ăn một lần năm, sáu thố. Dân có tiền thì chỉ ăn một, hai thố nhưng thay vì kêu cá kho khô thì kêu gà nướng, bồ câu quay, cá hấp... Giàu nghèo gì cũng ngồi cạnh nhau ăn rất bình thường, chuyện trò với nhau rôm rả.

Hơn 200 năm có mặt trên đất Sài Gòn, chợ Bến Thành đã bao phen long đong, dời đổi, thậm chí có lúc tưởng đã không còn. Nhưng rồi ngôi chợ ấy lại hồi sinh mạnh mẽ, dù sống trên vỉa hè mà vẫn tồn tại cho đến nay. Hơn một thế kỷ... không nhà!

Bạn có thể đặt mua sách tại đây.