Khi nhắc đến những bảng xếp hạng trên thế giới, từ kinh tế, khoa học cho tới quân sự, chúng ta thường tưởng tượng ra một cuộc chạy đua gay cấn giữa các quốc gia, nơi mà quốc gia nào cũng muốn tìm mọi cách để vươn lên vị trí dẫn đầu.
Nhưng có một bảng xếp hạng đặc biệt mà ở đó, không ai thực sự muốn đứng trên quốc gia khác. Càng chiếm thứ hạng cao trên bảng xếp hạng này, những gánh nặng đặt lên họ lại càng lớn, cả về nghĩa đen lẫn nghĩa bóng.
Đúng vậy, chúng ta đang nói về bảng xếp hạng dân số béo phì, nơi mà Việt Nam, bằng một cách thần kỳ nào đó, đang xếp bét bảng, thua cả Lào, Campuchia và một loạt các nước kém phát triển ở Châu Phi khác.
Xếp ở vị trí thứ 200/200, Việt Nam chỉ có 2,11% dân số béo phì. Trong khi con số của Campuchia là 5,86% và Lào là 10,50%. Các cường quốc trên thế giới như Hoa Kỳ đang có 42,7% dân số béo phì, ở Nga con số là 30,3% còn ở Liên minh Châu Âu là 16,5%.
Điều này khiến nhiều người nước ngoài phải tự hỏi: Bí quyết của người Việt là gì, khi quốc gia này được biết đến là xứ sở của bún, phở và bánh mì – những thực phẩm giàu tinh bột lẽ ra sẽ phải khiến cân nặng của họ gia tăng?
Vào Ngày Thế giới Phòng chống Béo phì năm nay (4/3), Tổ chức Y tế Thế giới đã công bố một báo cáo đáng buồn trên tạp chí y khoa The Lancet. Theo đó, số lượng người béo phì trên thế giới đã lần đầu tiên vượt qua cột mốc 1 tỷ.
Con số được cho là đáng báo động, bởi nó đã tăng gấp gần 5 lần so với năm 1990, nghĩa là kể từ khi thế hệ 9x ra đời.
Khi đó, tỷ lệ béo phì trung bình toàn thế giới mới là 4,3% trên tổng số 5,3 tỷ dân. Tính ra, chỉ có khoảng 226 triệu người béo phì vào năm 1990.
Ba thập kỷ đã trôi qua, thế hệ 9x đang bước vào tuổi phát tướng và đóng góp một phần lớn vào đại dịch béo phì trên thế giới. Tỷ lệ dân số béo phì trung bình đã tăng lên tới 12,5%.
Điều đó có nghĩa là cứ 8 người bạn gặp, ngẫu nhiên, thì sẽ có một người bị béo phì.
Nhưng đó là câu chuyện ở đâu, chứ ít nhất cũng ngoài biên giới Việt Nam. Đại dịch béo phì dường như đã bỏ quên đất nước xinh đẹp này trong suốt hàng thập kỷ. Cách nhanh nhất để tìm thấy Việt Nam trên mọi bảng xếp hạng béo phì thế giới là nhìn ngược từ dưới lên.
Trong nhiều năm liền, Việt Nam đã đứng áp chót tất cả các bảng xếp hạng béo phì thế giới. Tỷ lệ dân số béo phì ở Việt Nam hiện chỉ là 2,1%. Nghĩa là bạn phải gặp trung bình 50 người Việt thì may ra mới tìm thấy một người béo quá mức cần thiết.
Người ta nói Việt Nam là đất nước ra ngõ gặp anh hùng, chứ không ai nói ra ngõ gặp người béo cả.
Trong so sánh, thực trạng trái ngược đang diễn ra tại các quốc gia đứng đầu bảng xếp hạng. Ví dụ như Tonga, một quốc đảo thuộc Anh ở Châu Đại Dương, nơi có dân số vỏn vẹn hơn 100.000 người nhưng có hơn 81.000 người bị béo phì (tương đương 81%). Một loạt các quốc đảo ở Thái Bình Dương cũng đang ở trong tình trạng tương tự như American Samoa (81%), Samoa (75%), Tokelau (75%), Tuvalu (73%) và Cook Islands (73%).
Nếu tính trên con số tuyệt đối, Mỹ hiện đang là nước có nhiều người béo phì nhất thế giới, 77 triệu, tính riêng cho người ở độ tuổi trưởng thành. Xếp ở vị trí thứ hai là Trung Quốc với 66,5 triệu người béo phì. Ấn Độ ở vị trí số ba, với 47 triệu.
Trong bối cảnh đó, số người béo phì ở Việt Nam chỉ có hơn 2 triệu.
Đối với người Việt, gầy dường như là một chuyện hiển nhiên. Nhưng đối với nhiều người nước ngoài từng đến thăm đất nước này, đó lại là một thắc mắc khó lý giải. Dạo qua một vòng các diễn đàn quốc tế lớn như Reddit và Quora, không khó để bắt gặp các câu hỏi liên quan đến chuyện người Việt gầy.
"Có một điều tôi nhận thấy là ở Việt Nam, đó là họ có rất ít người béo phì. So với các quốc gia khác xung quanh khu vực, có vẻ như hầu hết người Việt đều có vóc dáng khá mảnh mai.
Tôi cứ thắc mắc tại sao lại vậy, ý tôi là họ cũng ăn rất nhiều thực phẩm chứa carbohydrate đã qua chế biến như cơm, mì, bánh mì. Người Việt cũng uống cà phê rất ngọt và họ còn uống nhiều bia nữa.
Và tôi đang nói đến những người dân thành thị (chứ tôi chưa từng đến vùng nông thôn ở Việt Nam), nhưng ở thành thị, chẳng có người Việt nào thực sự phải đi bộ. Ngày nào người Việt các bạn cũng cưỡi xe máy và đi khắp nơi. Vậy bí quyết kiểm soát cân nặng của các bạn là gì?", tài khoản Hanlk viết trong mục r/VietNam trên Reddit vào tháng 2.
Đề tài này ngay lập tức nhận về gần 200 lượt thảo luận, trong đó, hàng loạt lời giải thích được đưa ra liên quan đến văn hóa, lối sống và thậm chí là gen của người Việt.
"Người Châu Á (đặc biệt là người Việt) có tỷ lệ béo phì khá thấp, ngay cả khi họ sống ở Mỹ. Vì lý do này, tôi cho rằng một phần nguyên nhân có thể là do di truyền", một người dùng Reddit chia sẻ.
Tài khoản này trích dẫn một nghiên cứu trên tạp chí y khoa BMC cho thấy tỷ lệ người Mỹ gốc Á béo phì thấp hơn nhiều (11%) so với người Mỹ trắng (35%), cho dù họ ở trong cùng một môi trường sống ăn uống giống nhau và phơi nhiễm các yếu tố gây béo phì giống nhau.
Thậm chí trong đó, tỷ lệ người Mỹ gốc Việt còn nằm trong nhóm béo phì thấp nhất của cả nhóm gốc Á.
Việc người nước ngoài nhìn thấy người Việt gầy có thể được giải thích bằng một giả thuyết được gọi là "Nghịch lý Yajnik-Yudkin", được phát biểu bởi hai bác sĩ Chittaranjan S Yajnik (gốc Á) và John S Yudkin (gốc Âu) trong một nghiên cứu năm 2004.
Cả hai đã đo chỉ số BMI, tỷ lệ mỡ thừa và chụp ảnh để thấy: Với cùng chỉ số BMI, người gốc Á có tỷ lệ mỡ cơ thể cao hơn, nhưng trông vẻ bề ngoài lại mảnh mai hơn người gốc Âu.
Điều này được Yajnik và Yudkin giải thích bằng các yếu tố di truyền khiến người gốc Á không có xu hướng tích tụ mỡ dưới da như người gốc Âu. Do đó, nếu họ có nạp nhiều carbohydrate và carb này được chuyển hóa thành mỡ thừa, mỡ của họ có xu hướng ẩn mình vào bên trong nội tạng chứ không lộ ra ngoài mặt, bắp tay, hay đùi để bị thấy là béo.
Tích tụ nhiều mỡ nội tạng nguy hiểm hơn so với mỡ dưới da. Nhưng ít nhất về mặt thẩm mỹ, nó có thể khiến người Châu Á, bao gồm người Việt Nam trông mảnh mai hơn. Nếu họ bị béo, họ sẽ chỉ béo bụng và điều này có thể được che lấp bằng việc mặc quần áo phù hợp.
Các ưu ái về gen có lẽ đã lấn át một thực tế rằng người Việt, dù thuộc nhóm lười vận động nhất thế giới, nhưng vẫn giữ được vóc dáng của mình. Khảo sát của Đại học Stanford năm 2017 cho thấy trung bình, mỗi người Việt chỉ đi bộ 3.600 bước mỗi ngày, thấp hơn nhiều so với mặt bằng chung của thế giới là 5.000 bước.
Đúng như Hanlk viết, người Việt đi xe máy cả ngày chứ hiếm khi đi bộ. Hạ tầng giao thông của họ không khuyến khích việc đi bộ và sử dụng phương tiện giao thông công cộng, ngay cả ở trong các siêu đô thị trên 10 triệu dân như Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh.
Vỉa hè dành cho người đi bộ thường bị chiếm dụng để đỗ xe máy, bán hàng hoặc thậm chí xe máy cũng đi trên vỉa hè. Việc đi bộ trong đô thị không thoải mái do mức độ ô nhiễm và khói bụi cao, cùng với thời tiết nhiệt đới nóng ẩm ở Việt Nam, được coi là khá khắc nghiệt.
Vì vậy, một lần nữa, để tìm thấy Việt Nam trong bảng xếp hạng vận động của Đại học Stanford, người ta sẽ phải dò ngược từ dưới lên. Người Việt đang đội sổ ở Top 7 khi nói đến chuyện vận động và thể dục, ít nhất là khi tính đến số bước chân đi bộ mỗi ngày.
Cho nên, nếu đã nói đến chuyện ít bị béo phì, thì tính số bước chân không phải là lời giải thích cho độ gầy của người Việt. Nhưng cũng chính những bước chân trên vỉa hè này sẽ có thể giải thích: Tại sao người Việt hiếm khi bị béo phì?
Joseph Farrington, một YouTuber nổi tiếng người Anh làm việc trong lĩnh vực thể hình và dinh dưỡng đã phải tới tận Việt Nam để tìm câu trả lời cho thắc mắc của riêng mình. Anh chia sẻ trong một video có tựa đề "Tôi đã tới thăm đất nước có tỷ lệ béo phì thấp nhất thế giới":
"Việt Nam có tỷ lệ béo phì chỉ là 2,1%. Điều này khiến tôi rất tò mò muốn biết tại sao con số lại thấp đến vậy?". Video được thực hiện vào mùa hè năm 2022, hiện đã nhận về hơn 4,3 triệu lượt xem, giải thích một lý do đơn giản khiến người Việt gầy từ góc nhìn thực phẩm và dinh dưỡng.
Sau khi đến Hà Nội, thực tế đập vào mắt Joe khiến anh ấy vô cùng ngạc nhiên là sự thiếu vắng của các cửa hàng đồ ăn nhanh kiểu Phương Tây trên mỗi vỉa hè ở Việt Nam.
"Khi ở Mỹ, mọi con phố tôi đi qua đều san sát là những cửa hàng đồ ăn nhanh đủ mọi thương hiệu. Nhưng tôi không thể nói đó là thực tế tại Việt Nam. Chẳng hạn như ở Mỹ có tới 13.673 cửa hàng McDonald's. Ở Việt Nam con số chỉ là 17".
Văn hóa đồ ăn nhanh của Phương Tây, nguyên nhân chính gây ra tình trạng béo phì của họ, khi du nhập vào Việt Nam đã gặp phải một rào cản, đó là sự phổ biến của ẩm thực vỉa hè.
Dạo qua một vòng quanh phố phường Hà Nội, thứ mà Joe tìm được ở mọi nơi là các cửa hàng bán rau và hoa quả tươi. Anh ấy mua dừa từ một quán nước giải khát, dứa từ một xe hàng rong và ăn bánh xèo, thứ mà Joe gọi là "bánh taco kỳ lạ" cuộn cùng với salad (rau sống) trong giấy trắng (bánh tráng).
Tất cả đều là những loại thực phẩm ít calo hơn đồ ăn nhanh tại Mỹ. Hơn nữa, chúng còn rẻ hơn và được phục vụ nhanh hơn cả các loại đồ ăn nhanh như pizza, hambuger, khoai tây chiên – thứ mà người Việt phải vào các nhà hàng tương đối sang trọng đối với họ, và rồi ngồi chờ đợi.
Expat Nam, một YouTuber khác đã sống hơn 5 năm ở Việt Nam đồng ý với Joe về điều đó: "Theo tôi, lý do mà người Việt thon gọn hơn hầu hết phần còn lại của thế giới liên quan đến đồ ăn và thực phẩm của họ".
"Vào các khu chợ ở Việt Nam và bạn sẽ thấy chỉ toàn là hàng rau củ, quả tươi, các loại thực phẩm ít calo. Họ cũng ăn thịt, nhưng tỉ lệ thịt trong các món ăn ở Việt Nam khá thấp. Bên cạnh đó là chế độ ăn cá, những loại cá nạc và chứa nhiều axit béo omega 3. Đây là một chế độ ăn hết sức lành mạnh".
Một nghiên cứu trên tạp chí y học BMJ cũng xác nhận điều đó. "Chế độ ăn truyền thống của người Việt được coi là lành mạnh. Giống như chế độ ăn của nhiều nước châu Á, chế độ ăn của người Việt chứa ít chất béo, ít thịt, cá, nhiều rau, có sự khác biệt theo vùng và mức tiêu thụ rau cao hơn ở các vùng phía Bắc.
Đặc điểm lành mạnh này của chế độ ăn uống truyền thống của người Việt đã được xác nhận bởi dữ liệu từ khảo sát quốc gia năm 2015".
Cũng theo một thống kê năm 2015 của Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Rau Châu Á, Việt Nam là một nước tiêu thụ rau xanh hàng đầu thế giới. Mỗi năm, một người Việt ăn trung bình 142kg rau xanh.
Trẻ em ở đây được dạy ăn rau từ nhỏ, đôi khi là bị ép buộc. Trần Minh Ngọc, một người dùng Quora hài hước chia sẻ: "Những ông bố bà mẹ Việt thường nói với con cái mình trong bữa ăn: "Thích ăn rau hay là ăn tát?".
Và khi nói đến những bữa cơm gia đình truyền thống, Expat Nam cho biết văn hóa ăn uống của người Việt rõ ràng cũng góp phần vào tỷ lệ béo phì thấp của họ. "Ở Việt Nam bạn thực sự không có văn hóa đồ ăn nhanh. Mọi người sẽ dành thời gian cho việc ăn uống", anh nói.
Các bữa ăn chính của người Việt là bữa trưa và bữa tối, nơi họ thực sự dành rất nhiều thời gian để tự nấu. Sẽ có khoảng 5-6 món ăn được bày ra đĩa nhỏ mỗi bữa, có thể là 10-15 món trong dịp đặc biệt. Nhưng người Việt sẽ ăn những miếng rất nhỏ. Họ dùng đũa gắp từng miếng và mỗi món chỉ ăn khoảng 1 thìa.
"Nó gần giống như phong cách tapas nếu bạn đã từng đến Tây Ban Nha", Expat Nam nói. "Ở Việt Nam bạn sẽ không có những đĩa thức ăn khổng lồ như ở Phương Tây, những đĩa khoai tây chiên, thịt nướng hay nhiều món ăn nhanh phải nói là tôi cũng rất thích".
Ngoài ra, việc ăn ít cũng đi kèm với ăn chậm. "Người Việt ăn chậm hơn phần lớn các quốc gia khác trên thế giới. Khi bạn dành ra một khoảng thời gian dài hơn để ăn, cơ thể bạn sẽ biết khi nào bạn đã no. Sẽ có những tín hiệu hormone từ dạ dày đến não nói với bạn khi nào nên dừng lại".
Các nghiên cứu dinh dưỡng cũng ủng hộ văn hóa ăn chậm rãi của người Việt. Nghiên cứu trên tạp chí Hiệp hội Dinh dưỡng Hoa Kỳ cho biết những người ăn nhanh hơn sẽ tự đưa mình vào nguy cơ béo phì cao hơn 115%. Một nghiên cứu trên tạp chí Dịch tễ học cho thấy những người ăn quá nhanh có thể bị béo phì từ tuổi 20.
Ngược lại, ăn chậm được chứng minh là có thể giúp tăng hormone cảm giác no, giảm lượng calo ăn vào và cuối cùng giúp giảm cân.
Một thử nghiệm trên tạp chí Dinh dưỡng và Chế độ ăn Hoa Kỳ cho thấy chỉ cần nhai chậm hơn bình thường, một người có thể giảm tới 15% lượng calo ăn vào. Dựa trên một thực tế rằng, các tín hiệu hormone gây no cần 20 phút để chạy từ dạ dày lên não bộ của bạn. Trong 20 phút đó, bạn có thể ăn nhiều hơn những gì mà cơ thể bạn cần.
Yếu tố thú vị cuối cùng có thể giải thích cho chuyện người Việt gầy, đó là việc họ không ngại khi nói đến chuyện béo. Câu đầu tiên mà ai đó có thể nói với bạn sau một khoảng thời gian lâu ngày không gặp đó là "Ê, dạo này béo thế".
"Người Việt chẳng ngại ngùng gì khi nhắc đến béo. Nếu bạn béo, người ta sẽ nói thẳng vào mặt bạn và trước mặt những người khác là bạn béo. Và việc đó được nhắc đến trong những cuộc trò chuyện hàng ngày", một người dùng trả lời cho câu hỏi trên Quora: "Tại sao Việt Nam là một trong số những nước có tỷ lệ béo phì thấp nhất thế giới?".
Đối với người Việt Nam, việc nói ai đó béo không nhất thiết là chế giễu hay chê bai. Họ nghĩ họ đơn giản là nói ra một sự thật, và đa số mọi người thoải mái với điều đó. Những người bị chê béo sẽ về nhà, soi lại gương và bắt tay vào quá trình tập thể dục hoặc ăn kiêng để lấy lại vóc dáng thon gọn của họ.
Ngược lại đối với trẻ em ở Việt Nam, việc ai đó nói một đứa trẻ "bụ bẫm", đồng nghĩa với béo, đôi khi được coi là một lời khen, nhất là từ những người trung niên hoặc người già lớn tuổi. Khen một đứa trẻ "béo" đồng nghĩa với việc đứa trẻ đó "trông khỏe mạnh".
Điều này có thể được giải thích từ lịch sử của họ, trong phần lớn thời gian, Việt Nam đã phải đối mặt với nạn đói và suy dinh dưỡng nhiều hơn là béo phì. Các cuộc chiến tranh với người Pháp và người Mỹ trong thế kỷ 20 đã làm kiệt quệ nền kinh tế của chúng ta.
Ngay cả khi đã chiến thắng và thống nhất được đất nước vào năm 1975, Việt Nam vẫn thuộc nhóm những quốc gia nghèo nhất thế giới, người dân thậm chí còn không đủ ăn. GDP bình quân đầu người của Việt Nam năm 1976 chỉ là 94 USD. Và ít ai biết đất nước xuất khẩu gạo thứ ba thế giới ngày nay, trong quá khứ đã phải nhập khẩu gạo đến tận năm 1986.
Hệ quả là tới tận năm 1990, khi thế thệ 9x tại Việt Nam được sinh ra, một cuộc tổng điều tra dân số cho thấy hơn một nửa trẻ em (56,5%) ở thời điểm đó bị suy dinh dưỡng và thấp còi. Béo phì cho tới tận năm 1995 vẫn là một thứ gì đó hết sức lạ lẫm.
Nên đối với riêng thế hệ 9x ở Việt Nam hồi nhỏ, chỉ cần hơi thoát gầy một chút thôi đã được coi là béo. "Béo" đối với những đứa trẻ ngày ấy có nghĩa là một lời khen, lời động viên. Nhưng bây giờ thì khác, mọi chuyện đang thay đổi, với tốc độ chóng mặt.
Năm 1999, những đứa trẻ 9x cuối cùng tại Việt Nam ra đời, đánh dấu một cột mốc trong chuyển giao thế hệ. Khác với thế hệ GenZ tiếp nối sau thế hệ Thiên niên kỷ (Millennials) trên thế giới, những đứa trẻ sinh ra từ năm 2000 tại Việt Nam được gọi đơn giản là thế hệ 2k.
Sự ra đời của thế hệ này trùng với một thời điểm, khi mà Chương trình Lương thực Thế giới (WFP), tổ chức nhân đạo lớn nhất trực thuộc Liên Hợp Quốc quyết định cắt toàn bộ viện trợ của họ cho Việt Nam.
Nguồn viện trợ trị giá gần 500 triệu USD này là thứ mà, liên tục trong suốt 25 năm kể từ năm 1975, Việt Nam đã dựa vào để đẩy mạnh công cuộc xóa đói giảm nghèo. Gián tiếp một phần, đó là động lực đẩy GDP bình quân đầu người của Việt Nam tăng từ 94 USD năm 1976, lên 395 USD vào năm 2000.
Nhờ những chương trình cải cách đất nước, chuyển đổi nền kinh tế sang mô hình mở và hội nhập toàn cầu, tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế Việt Nam liên tục đạt trên 8% trong nhiều năm.
Cùng khoảng thời gian đó, họ đã vươn lên từ một nước nhập khẩu gạo trở thành cường quốc xuất khẩu gạo lớn thứ hai thế giới. Các chuyên gia tại Liên Hợp Quốc cho rằng Việt Nam đã "tốt nghiệp" xuất sắc chương trình WFP của họ. Viện trợ bây giờ là không cần thiết nữa.
"Việt Nam đã có thể tự nuôi sống người dân của mình", Julian Lefevre, giám đốc chương trình WFP tại Việt Nam chia sẻ vào ngày 31/12/2000, khi văn phòng của họ tại Hà Nội chính thức đóng cửa.
"Vấn đề an ninh lương thực quốc gia tại Việt Nam hiện đã được đảm bảo. Vì vậy, WFP chúng tôi có thể tự tin kết thúc chương trình tài trợ của mình tại đây, để dành nguồn lương thực đó cho những quốc gia khác có nhu cầu cấp thiết hơn".
Kinh tế tăng trưởng, an ninh lương thực được đảm bảo và thêm kế hoạch hóa gia đình khiến tỷ lệ sinh của Việt Nam giảm từ 3,6 xuống 1,9 trong vòng 10 năm. Điều đó có nghĩa là một đứa trẻ 9x sẽ sống cùng gia đình có từ 3-4 anh chị em. Nhưng đến thế hệ 2k, mỗi gia đình chỉ còn có trung bình 2 con.
Những đứa trẻ này đã được chăm sóc tốt hơn, nhận được nguồn dinh dưỡng tốt hơn và trở lên cao lớn hơn. Một nguồn dinh dưỡng đóng góp lớn vào quá trình chuyển đổi này là sữa.
Nghiên cứu trên Tạp chí An ninh Lương thực cho biết trong giai đoạn 1990-2000, lượng tiêu thụ sữa của người Việt đã tăng gấp hơn 3 lần. Đến năm 2010, con số là gấp 10 lần. Thế hệ 9x bây giờ cũng phải choáng với tốc độ uống sữa của trẻ em, những đứa con của họ.
Xét trên quãng thời gian từ năm 1985-2010, lượng tiêu thụ sữa của người Việt đã tăng gấp 30 lần (từ 0,8 lên 29,5 g/người/ngày), lượng thịt tăng gấp 8 lần (từ 11 lên 84 g/người/ngày), lượng chất béo tăng 5 lần (từ 1,6 lên 8 g/người/ngày) và lượng cá tăng gấp đôi (từ 35 lên 60 g/người/ngày).
Tất cả những con số này giúp tỷ lệ suy dinh dưỡng và thấp còi ở trẻ em Việt Nam giảm đáng kể, từ 56,5% năm 1990 xuống còn 36% vào năm 2000. Hơn 2 thập kỷ sau, con số hiện tại chỉ còn là 19,6%.
Thế nhưng, một đất nước thoát gầy đồng nghĩa với việc họ cũng đang béo lên và béo lên nhanh nhất.
Kinh nghiệm từ các chuyên gia Liên Hợp Quốc cho biết, khi tỷ lệ suy dinh dưỡng và thiếu cân của một quốc gia giảm xuống, ngay lập tức, họ sẽ phải đối mặt với một gánh nặng kép đó là tỷ lệ thừa cân và béo phì tăng lên - trong khi tỷ lệ dân số suy dinh dưỡng vẫn còn duy trì ở mức cao.
"Khi thế giới chuyển đổi từ vấn đề suy dinh dưỡng tại các quốc gia có tỷ lệ thiếu cân cao, chúng ta đang đi thẳng sang một vấn đề mới là tình trạng thừa cân, béo phì và gia tăng bệnh chuyển hóa. Chúng ta thực sự đang đánh đổi một vấn đề này cho một vấn đề khác", Phó Giáo sư, Tiến sĩ Chris Damman, một chuyên gia về nội khoa và tiêu hóa tại Đại học Washington nói.
Và đây chính là những gì mà Việt Nam đang phải đối mặt.
Một khảo sát của Fitch Solutions Macro Research năm 2019 cho thấy Việt Nam hiện lại là nước có tốc độ gia tăng béo phì nhanh nhất khu vực Đông Nam Á và Đông Á.
Trong vòng 5 năm từ 2010-2014, tỷ lệ béo phì của người Việt đã tăng 38%, trong so sánh với con số 27% của Thái Lan và chỉ 6% của Philippines. Việt Nam được ví như một cây cung được kéo về phía sau, khi ở vị trí cuối của bảng xếp hạng, họ lại đang có nguy cơ bứt phá mạnh mẽ nhất khi nói đến béo phì.
"Đáng báo động là tình trạng béo phì ở trẻ em độ tuổi đi học, tăng từ 8,5% lên 19% chỉ trong vòng 10 năm (2010-2020), đặc biệt khu vực thành thị cao gấp đôi nông thôn", bác sĩ Đặng Trúc Lan Trinh, Phó khoa Nội tiết - Thận, Bệnh viện Nhân dân Gia Định, nói tại một hội nghị khoa học thường niên năm 2023.
Cùng năm đó, một khảo sát của Viện Dinh dưỡng Quốc gia cho thấy hơn một nửa (45-55%) trẻ em lớp 5 ở các trường tiểu học nội thành Hà Nội thừa cân và béo phì. Con số của các trường thuộc khu vực ngoại thành là từ 20-30%.
Giải thích nguyên nhân của xu hướng này, phó giáo sư, tiến sĩ Bùi Thị Nhung, Trưởng khoa Dinh dưỡng học đường và ngành nghề, Viện Dinh dưỡng Quốc gia cho biết đó có thể là do ẩn ức của các bậc cha mẹ 9x.
Bởi họ đã lớn lên trong thời kỳ suy dinh dưỡng, được bố mẹ cố gắng vỗ béo nên bây giờ, chính họ cũng có tâm lý muốn con cái của mình được bụ bẫm. Những đứa trẻ bây giờ được cho ăn chế độ ăn không hợp lý, thừa quá nhiều năng lượng dẫn tới béo phì mà đa số các bậc cha mẹ 9x không nhận thức được rõ vấn đề này.
"Chúng tôi đã khảo sát trên 600 bà mẹở Hà Nội, Đà Nẵng, Hải Phòng, đa phần có con có tình trạng dinh dưỡng bình thường thì nghĩ rằng con bị thiếu dinh dưỡng. Chỉ 20% bà mẹ có con bị béo phì nhận ra con mình có tình trạng này, phần còn lại chỉ nghĩ là thừa cân", Phó giáo sư Nhung cho biết.
Hậu quả của điều đó là gì?
Một nghiên cứu trên tạp chí Inquiry dự báo đến năm 2030, Việt Nam sẽ có 2 triệu trẻ em trong độ tuổi 5-19 bị béo phì, con số bằng tổng dân số béo phì ở Việt Nam hiện tại. "Trẻ thừa cân hoặc béo phì có khả năng duy trì tình trạng này cho tới tuổi trưởng thành, làm tăng đáng kể nguy cơ mắc các bệnh không lây nhiễm (NCD)", các nhà nghiên cứu viết.
Các bệnh không lây nhiễm (NCD) được tính đến bao gồm bệnh tim mạch, tiểu đường, đột quỵ, trầm cảm, ung thư... Trong đó, các nhà khoa học ước tính có khoảng 13 loại ung thư liên quan trực tiếp đến béo phì như ung thư vú, tử cung, buồng trứng, gan, mật, tụy, tuyến giáp và bệnh đa u tủy.
Và khi nói đến ung thư, Việt Nam hiện đã đứng ở vị trí thứ 91/185 của bảng xếp hạng thế giới khi nói đến tỷ lệ mắc mới. Mỗi năm, có khoảng 183.000 người Việt phải nhận chẩn đoán ung thư và 123.000 bệnh nhân đã mắc ung thư tử vong.
Tỷ lệ tử vong do ung thư tại Việt Nam là 73,5%, cao hơn nhiều so với mặt bằng chung của thế giới, 59,7%. Trong bảng xếp hạng tử vong vì ung thư, Việt Nam đứng ở vị trí 50/185.
Dựa trên các số liệu hiện tại, không khó để dự đoán Việt Nam sẽ còn tiếp tục trèo lên vị trí cao hơn trong các bảng xếp hạng bệnh tật. Và đất nước từng gầy nhất thế giới cũng sẽ sớm lội ngược dòng để "thoát" khỏi đáy của bảng xếp hạng béo phì.
Có điều, cuộc lội ngược dòng này rõ ràng là điều mà không một ai mong muốn. Thứ hạng càng cao trên bảng xếp hạng béo phì sẽ càng đặt thêm nhiều gánh nặng về mặt y tế lên vai một đất nước vẫn còn đang phát triển như Việt Nam, mặt khác, vẫn tiếp tục phải giải quyết tỷ lệ suy dinh dưỡng ở ngưỡng 19,6% của mình.
Đó là một gánh nặng kép với Chiến lược Dinh dưỡng Quốc gia 2021 - 2030, một tình thế lưỡng nan mà các nhà hoạch định chính sách sẽ cần phải tính đến.
Tổng hợp
