Thiên kiến AI

Hoàng Vũ12/05/2025 10:00
Thiên kiến AI

Trong những năm gần đây, trí tuệ nhân tạo (AI) đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống và công việc của con người, từ chăm sóc sức khỏe, tài chính đến giáo dục và sáng tạo nội dung.

Một nghiên cứu mới công bố đã chỉ ra rằng ngay cả những hệ thống AI tiên tiến như ChatGPT cũng không tránh khỏi việc mắc phải những sai lầm nhận thức giống như con người - bao gồm cả sự thiên vị, tự tin thái quá và các lỗi tư duy phổ biến khác.

Theo Live Science, nghiên cứu này được đăng trên tạp chí Manufacturing & Service Operations Management vào tháng 4, đã thử nghiệm hành vi của ChatGPT dựa trên 18 thành kiến nhận thức nổi bật trong tâm lý học con người. Kết quả khiến nhiều người bất ngờ: gần một nửa số tình huống mà AI phải xử lý đều cho thấy nó đưa ra quyết định phi lý, tương tự như những gì con người thường mắc phải.

thien-kien-ai.png
Dù thông minh, AI cần giám sát cẩn thận trong quyết định chiến lược, tránh tự động hóa sai lầm - Ảnh: Getty

AI không phải là chiếc máy lý trí thuần túy

Chúng ta thường kỳ vọng rằng AI - vốn được xây dựng trên nền tảng dữ liệu lớn, các mô hình toán học và thuật toán tiên tiến - sẽ vượt xa con người trong việc đưa ra các quyết định hợp lý, khách quan. Tuy nhiên, nghiên cứu do các nhà khoa học đến từ 5 trường đại học tại Canada và Úc thực hiện cho thấy điều ngược lại: ngay cả những mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) như GPT-3.5 và GPT-4 của OpenAI cũng dễ bị ảnh hưởng bởi các sai lệch trong tư duy, y hệt như con người.

Điều thú vị là những thiên kiến này không chỉ xuất hiện khi AI được hỏi các câu hỏi mang tính trừu tượng trong tâm lý học, mà còn trong những tình huống thực tế, như lựa chọn chiến lược kinh doanh, quản lý chuỗi cung ứng hoặc thương lượng với nhà cung cấp. Điều đó cho thấy những lỗi nhận thức không phải là kết quả tình cờ, mà có thể đã ăn sâu vào cách AI “lý luận” và xử lý thông tin.

Các nhà nghiên cứu đã kiểm tra nhiều loại thiên kiến phổ biến ở con người, trong đó bao gồm:

Hiệu ứng sở hữu: Con người thường gán giá trị cao hơn cho những gì mình đang sở hữu, đơn giản chỉ vì... mình sở hữu nó. Ví dụ điển hình, khi bạn mua một chiếc áo với giá 300.000 đồng, nhưng sau đó nếu ai đó đề nghị mua lại nó với cùng mức giá, bạn sẽ thấy “không đáng” và muốn bán với giá cao hơn. Điều này không dựa trên giá trị thật của món đồ, mà đến từ cảm giác sở hữu, từ sự gắn bó về mặt cảm xúc.

Trong môi trường AI, nếu chatbot được "dạy" từ dữ liệu con người phản ánh xu hướng này, nó cũng có thể lặp lại cách đánh giá phi lý tương tự - đặc biệt là trong các mô phỏng thương mại, đàm phán hoặc quản lý tài sản.

Thiên kiến xác nhận: Đây là xu hướng tìm kiếm, tin tưởng và ghi nhớ các thông tin củng cố niềm tin sẵn có, trong khi bỏ qua hoặc xem nhẹ các dữ kiện trái chiều. Ví dụ, một người tin rằng đầu tư vào vàng là an toàn tuyệt đối sẽ liên tục tìm đọc các bài báo dự đoán giá vàng tăng, và bỏ qua các cảnh báo về bong bóng tài chính.

Tương tự, AI - nếu được huấn luyện từ kho dữ liệu lệch - cũng có thể “hùa theo” đám đông, đưa ra phản hồi thiếu khách quan, nhất là trong các lĩnh vực nhạy cảm như pháp lý hay tài chính.

Ngụy biện chi phí chìm: Tiếp tục đầu tư vào một lựa chọn chỉ vì đã bỏ ra chi phí, dù lựa chọn đó không còn hợp lý. Bẫy chi phí chìm len lỏi khắp mọi khía cạnh của cuộc sống. Đó có thể là việc bạn cố gắng xem cho hết một bộ phim dở chỉ vì đã lỡ bắt đầu. Hay khi bạn đã “tất tay” vào vài đồng coin và quyết tâm giữ đến cùng, dù thị trường đang tụt dốc không phanh. Hoặc đó là cảm giác mắc kẹt trong một công việc nhàm chán đã gắn bó nhiều năm, nhưng bạn không dám nghỉ hay chuyển ngành vì nghĩ rằng mình đã đầu tư quá nhiều thời gian và công sức.

AI cũng có thể mắc bẫy chi phí chìm nếu nó được huấn luyện từ dữ liệu có định kiến tương tự. Ví dụ, khi được giao nhiệm vụ dự báo đầu tư hoặc gợi ý quyết định, AI có thể thiên về lựa chọn duy trì thay vì rút lui, chỉ vì “đã đầu tư vào trước đó”, phản ánh logic sai lầm của con người. Điều này đặc biệt đáng lo khi AI được tin tưởng ra quyết định thay cho con người trong môi trường tài chính, quản lý dự án hoặc hoạch định chiến lược.

Thiên kiến ngẫu nhiên: Người ta thường tin rằng các kết quả ngẫu nhiên sẽ tuân theo một quy luật nào đó. Ví dụ, nếu một cầu thủ bóng rổ ném trúng ba lần liên tiếp, khán giả và bản thân cầu thủ có thể tin rằng “anh ta đang vào form” và xác suất ném trúng lần sau sẽ cao hơn. Trên thực tế, với các chuỗi sự kiện độc lập, mỗi lần ném vẫn có xác suất như nhau. Ngụy biện này khiến con người dễ bị dẫn dắt bởi ảo giác về xu hướng - và các mô hình AI, nếu học từ hành vi con người, cũng có thể mô phỏng lại niềm tin sai lệch này, đặc biệt trong các kịch bản như dự báo tài chính, thị trường hoặc đánh giá rủi ro.

Lựa chọn an toàn: Con người thường đánh giá quá cao độ chính xác của kiến thức mình có, đồng thời thích chọn các phương án an toàn, dễ đoán hơn là những lựa chọn rủi ro nhưng có tiềm năng cao. Ví dụ, một nhà đầu tư có thể bỏ qua một cơ hội sinh lời lớn vì “cảm thấy không chắc chắn” và quay về với một phương án có lợi suất thấp nhưng an toàn hơn.

Trong các tình huống lựa chọn rủi ro - như chọn giữa một phương án an toàn nhưng lợi nhuận thấp và một phương án rủi ro cao nhưng có thể sinh lợi lớn, AI có xu hướng nghiêng mạnh về lựa chọn an toàn hơn, thậm chí còn rõ rệt hơn cả con người.

GPT-4: Thông minh hơn, nhưng cũng dễ lệch hướng hơn

Dù vượt trội về khả năng xử lý logic, GPT-4 - mô hình trí tuệ nhân tạo tiên tiến của OpenAI - vẫn bộc lộ những thành kiến rất... con người. Nghiên cứu mới cảnh báo rằng nếu không kiểm soát cẩn thận, chúng ta có thể đang trao quyền cho một cỗ máy biết lý luận sai lầm.

Kể từ khi ra mắt, GPT-4 được ca ngợi như một bước nhảy vọt trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo tạo sinh (generative AI). So với mô hình tiền nhiệm GPT-3.5, phiên bản này thể hiện khả năng vượt trội trong các bài toán có cấu trúc rõ ràng - như xác suất, logic hình thức hay toán học. Tuy nhiên, trong những tình huống thiếu dữ kiện rõ ràng hoặc cần đến phán đoán chủ quan, GPT-4 lại bộc lộ một thực tế bất ngờ: nó không chỉ mắc sai lầm, mà còn mang những thiên kiến tư duy gần giống với con người, thậm chí còn mạnh mẽ hơn.

Nhóm chuyên gia đã kiểm tra khả năng suy luận và độ thiên lệch của GPT-4 bằng nhiều bài kiểm tra nhận thức kinh điển. Kết quả cho thấy, trong các tình huống liên quan đến “thiên kiến xác nhận” - xu hướng chỉ tin vào thông tin phù hợp với niềm tin sẵn có - GPT-4 gần như luôn đưa ra câu trả lời phiến diện. Nó cũng thể hiện rõ "ảo giác chuỗi thắng", tức xu hướng tin rằng một sự kiện ngẫu nhiên có khả năng lặp lại nếu xảy ra liên tục trước đó - một kiểu ngụy biện phổ biến ở con người.

Điều đáng nói là mức độ sai lệch này ở GPT-4 không chỉ thường xuyên, mà còn nhất quán và ít dao động hơn cả con người. Ở một số trường hợp, nó còn thể hiện thiên kiến mạnh hơn GPT-3.5 - dù là phiên bản tiên tiến hơn.

Tuy nhiên, mô hình AI này cũng cho thấy khả năng vượt qua một số lỗi tư duy phổ biến. Cụ thể, GPT-4 có thể tránh được các sai lầm như bỏ qua tỷ lệ cơ sở hoặc ngụy biện chi phí chìm. Điều này cho thấy AI không chỉ đơn thuần là bản sao của tư duy con người, mà có những cơ chế xử lý thông tin riêng biệt, đôi khi vượt khỏi giới hạn tâm lý học hành vi truyền thống.

Nguồn gốc của thiên kiến AI

Theo các nhà nghiên cứu, lý do khiến AI "học" các thiên kiến "rất con người" này bắt nguồn từ chính dữ liệu huấn luyện mà nó tiếp cận. Những mô hình ngôn ngữ như GPT được đào tạo trên một kho văn bản khổng lồ - bao gồm sách, báo, bài viết, diễn đàn, bình luận… tất cả đều do con người tạo ra. Trong kho dữ liệu đó, kiến thức không tồn tại một cách thuần khiết. Thay vào đó, nó bị pha trộn với cảm xúc, quan điểm cá nhân, định kiến xã hội và vô vàn sai lệch nhận thức khác.

Chưa dừng lại ở đó, quá trình "tinh chỉnh" AI sau khi huấn luyện (gọi là fine-tuning) - vốn được thực hiện bằng phản hồi từ người dùng - lại càng củng cố các thiên kiến này. Khi người dùng đánh giá cao những phản hồi nghe có vẻ hợp lý, dù không chính xác về mặt logic, hệ thống học máy sẽ "hiểu" rằng: thiên kiến là chấp nhận được, miễn là nó được trình bày thuyết phục.

Tiến sĩ Yang Chen, phó giáo sư tại Trường Kinh doanh Ivey (Canada), đồng thời là tác giả chính của nghiên cứu, cảnh báo: “Các mô hình như ChatGPT hiệu quả nhất khi được dùng trong các nhiệm vụ có cấu trúc rõ ràng. Nhưng khi đưa AI vào những tình huống cần đánh giá cảm tính hoặc ra quyết định chiến lược, chúng ta đang đi vào vùng rủi ro”.

AI có thể hỗ trợ, nhưng không nên thay thế phán đoán con người

Một trong những điểm đáng chú ý trong nghiên cứu là khuyến nghị về cách sử dụng AI trong thực tế. Dù AI có thể tính toán nhanh, xử lý thông tin chính xác và truy xuất kiến thức cực kỳ hiệu quả, nhưng trong các vấn đề đòi hỏi sự suy xét linh hoạt, AI lại dễ lặp lại những lỗi tư duy mà nó học được từ chính chúng ta.

Phó giáo sư Meena Andiappan (Đại học McMaster, Canada), đồng tác giả nghiên cứu, ví AI như một nhân viên đang tập sự trong một vị trí quan trọng.

“Bạn không thể giao toàn quyền quyết định cho một người mới vào nghề, dù anh ta rất giỏi Excel. AI cần được hướng dẫn, giám sát, và ràng buộc bởi các nguyên tắc đạo đức rõ ràng. Nếu không, chúng ta đang tự động hóa các sai lầm tư duy thay vì khắc phục chúng”, bà nói.

Theo các chuyên gia, AI có thể là công cụ đắc lực nếu được sử dụng trong đúng bối cảnh. Những tác vụ mang tính kỹ thuật, quy trình rõ ràng - như lập trình, xử lý dữ liệu, tra cứu thông tin - là nơi AI phát huy tối đa sức mạnh. Nhưng khi câu hỏi không có một đáp án duy nhất, hoặc khi cảm xúc và giá trị đạo đức đóng vai trò quan trọng, sự can thiệp và giám sát của con người là không thể thiếu.

“Đôi khi chỉ cần viết lại câu hỏi một cách trung lập hơn cũng đủ để AI đưa ra phản hồi ít thiên kiến hơn. Vấn đề không nằm ở bản thân công nghệ, mà ở cách chúng ta sử dụng nó”, Tiến sĩ Chen gợi ý.

 


Gửi bình luận
(0) Bình luận
1

12 chân lý cuộc sống, ai ngộ ra sớm người ấy hạnh phúc

Có những câu nói chỉ vài chữ nhưng đủ để khiến lòng người bừng tỉnh, đủ để dẫn lối ta vượt qua bão giông cuộc đời. 12 câu nói dưới đây là những chân lý giản dị nhưng sâu sắc, dành cho những ai đang tìm kiếm sự bình yên giữa thế giới đầy xô bồ.
2

Ngày tàn của Internet truyền thống đang đến gần

Sự ra đời của trí tuệ nhân tạo (AI) đang định hình lại một cách sâu sắc cách chúng ta tương tác với Internet.
3

Sinh viên hỏi xoáy "Các chuyên gia AI làm gì khi bị mất điện", ông Hoàng Nam Tiến xuống gặp tận nơi để trả lời

Trước câu hỏi khó, được đánh giá ‘cực hay và triết lý’ của sinh viên, ông Hoàng Nam Tiến liền đứng dậy, xuống tận nơi sinh viên đó để đưa ra đáp án.
4

Sống sót kỳ diệu sau cơn đau tim, người phụ nữ kể về cảm giác kỳ lạ khi sang "thế giới bên kia"

Người phụ nữ đang viết một cuốn sách kể về trải nghiệm đáng kinh ngạc của mình ở “thế giới bên kia”.
5

Lạm dụng AI, học sinh ngày càng học kém: ChatGPT, Gemini biến trẻ em thành những kẻ lười suy nghĩ

Bài làm thì như giáo sư đại học, nhưng khi hỏi miệng thì các học sinh không trả lời nổi câu đơn giản đang là hiện trạng tại nhiều nơi ở quốc gia này.

Facebook gieo mầm cô đơn, Mark Zuckerberg nay lại kêu gọi kết bạn và trò chuyện với AI

Trong tầm nhìn mới nhất của Mark Zuckerberg (Giám đốc điều hành Meta Platforms) về tương lai, chúng ta có thể lấp đầy những khoảng trống cô đơn bằng cách trò chuyện với AI.

8 câu nói để đời của "huyền thoại đầu tư" Warren Buffett

Warren Buffett sẽ rời bỏ vị trí CEO Berkshire Hathaway vào cuối năm 2025. Dù về hậu trường, những câu nói kinh điển của ông vẫn là kim chỉ nam bất hủ cho giới đầu tư toàn cầu.

Sự cố 60 triệu người mất điện khiến tôi "sáng mắt": Có nhiều tiền mà lâm vào cảnh này cũng vô dụng

Việc bị ngắt kết nối đột ngột khiến cuộc sống của nhiều người bị ảnh hưởng, họ nhận ra mình đã phụ thuộc vào công nghệ quá nhiều.

Skype: Hành trình suy tàn của một tượng đài gọi video trực tuyến

Từng cách mạng hóa giao tiếp toàn cầu, nền tảng Skype đã không thể thích ứng kịp với sự thay đổi và chính thức dừng hoạt động.

Bài học quan trọng nhất từ ​​sai lầm lớn của OpenAI với ChatGPT

OpenAI đã mắc lỗi trong một bản cập nhật ChatGPT vào cuối tháng 4 và vừa đăng bài viết thừa nhận sai lầm.

Hiểu 3 quy luật đổi vận mệnh, kiếm tiền trong tầm tay

"Của cải trung bình 7 năm chuyển giao một lần, đằng sau mỗi một lần chuyển giao là sự điều khiển của công nghệ”, Founder một công ty lớn khẳng định.

31 câu nói của Đức Đạt Lai Lạt Ma thứ 14 về tình yêu, hòa bình và lòng từ bi

 Đức Đạt Lai Lạt Ma là danh hiệu lãnh đạo tinh thần của Phật giáo Tây Tạng. Trong tiếng Mông Cổ, Đạt Lai có nghĩa là “đại dương” hay “rộng lớn” và trong tiếng Tây Tạng, “Lạt Ma” có nghĩa là “bậc thầy” hoặc “đạo sư”.

Cơn ác mộng deepfake ở Hàn Quốc: Khi hình ảnh AI giả mạo phá hủy cuộc đời thật

Hàn Quốc đang đối mặt với làn sóng tội phạm deepfake ngày càng gia tăng, trong đó, các công nghệ AI được sử dụng để tạo ra hình ảnh và video giả mạo, thường nhắm vào phụ nữ, bao gồm cả học sinh, giáo viên và người nổi tiếng.

Nơi vết thương ánh sáng rọi vào - Kỳ 1: 'Tôi không đơn độc'

Tôi nói với Joey rằng tôi muốn đám cưới này không chỉ dành riêng cho hai đứa, mà là để gắn kết một cộng đồng lại với nhau. Tôi muốn buổi lễ là một nghi thức của lòng biết ơn và sự gắn kết.

Sốc với loạt video ngắn đầy cảnh bạo lực, nhảm nhí trên kênh YouTube Việt có 58 triệu người đăng ký

Kỹ năng - Hải My - 06/08/2025 11:00
Đối tượng mục tiêu của kênh này là trẻ em, song, nội dung của các video hàng triệu view lại có cảnh báo tiêu cực.

Sau 11 phút chết lâm sàng, người phụ nữ tỉnh dậy thốt lên: “Thế giới bên kia” vượt xa tưởng tượng

Suy ngẫm - Lam Chi - 06/08/2025 10:00
Câu chuyện của những người đã từng “chết đi sống lại” kể về “thế giới bên kia” khiến không ít người tò mò.

Nơi vết thương ánh sáng rọi vào - Kỳ 1: 'Tôi không đơn độc'

Từ sách - Phim - Quang Thanh - 06/08/2025 09:00
Tôi nói với Joey rằng tôi muốn đám cưới này không chỉ dành riêng cho hai đứa, mà là để gắn kết một cộng đồng lại với nhau. Tôi muốn buổi lễ là một nghi thức của lòng biết ơn và sự gắn kết.

Tommy kể chuyện - tìm thấy mình

Tủ sách - FN - 06/08/2025 08:00
Cuộc đời mỗi người là một hành trình đi tìm câu trả lời cho những câu hỏi lớn về chính mình.

Cách khôi phục tin nhắn đã xóa trên Zalo cực đơn giản, kể cả tin nhắn cũ từ lâu cũng có thể lấy lại được

Kỹ năng - Nhật Hạ - 05/08/2025 13:00
Ấn ngay nút này nếu người dùng muốn khôi phục tin nhắn Zalo để “cứu nguy” những nội dung quan trọng.

Điểm kém, thiếu kỷ luật vẫn "đánh bại” học sinh giỏi nhất, đó là vì Nobita có một kiểu thông minh khác biệt

Điện ảnh - Thiên An - 05/08/2025 12:00
Nobita có thể hay bị điểm kém nhưng nếu nói cậu không thông minh thì cũng không đúng lắm đâu, chỉ là kiểu thông minh của Nobita rất khác biệt thôi.

Phát hiện 'nóng' về ChatGPT: Hàng nghìn cuộc trò chuyện bị rò rỉ công khai trên Google

Kỹ năng - Vũ Anh - 05/08/2025 11:00
Sự việc bắt đầu được chú ý khi một số chuyên gia bảo mật phát hiện các đoạn hội thoại có thể được truy cập dễ dàng chỉ bằng một truy vấn tìm kiếm đơn giản.

Lạm dụng AI, học sinh ngày càng học kém: ChatGPT, Gemini biến trẻ em thành những kẻ lười suy nghĩ

Suy ngẫm - Băng Băng - 05/08/2025 10:00
Bài làm thì như giáo sư đại học, nhưng khi hỏi miệng thì các học sinh không trả lời nổi câu đơn giản đang là hiện trạng tại nhiều nơi ở quốc gia này.

Không còn bệnh tim - Vì sao nói bệnh tim mạch là “kẻ giết người thầm lặng”?

Từ sách - Phim - Quìn - 05/08/2025 09:00
Bệnh tim mạch là một trong những nguyên nhân gây tử vong hàng đầu trên toàn thế giới, khoảng 17,9 triệu ca tử vong mỗi năm. Nhưng điều đáng sợ nhất là nó âm thầm len lỏi vào đời sống của chúng ta suốt nhiều năm mà không có triệu chứng rõ rệt nào.

"Phòng khám không thích đi làm”: Giải pháp tâm lý mới cho người trưởng thành mệt mỏi vì công việc

Phong cách sống - Ứng Hà Chi - 05/08/2025 08:00
Phòng khám điều trị cho những người cảm thấy cuộc sống làm việc của họ vô nghĩa đã gây ra nhiều sự thích thú trên mạng xã hội Trung Quốc.

Justin Timberlake: Kẻ hủy hoại Britney Spears và Janet Jackson, mắc bệnh truyền nhiễm khi cả thế giới quay lưng

Giải trí - Minh Hồng - 04/08/2025 13:00
Justin Timberlake từng là "hoàng tử nhạc Pop" vạn người mê, nhưng giờ đây chỉ còn là cái tên khiến khán giả chán ghét.

Điểm yếu chí mạng khiến trẻ 13 tuổi dễ bị thao túng và sa bẫy lừa đảo, cha mẹ cần làm ngay điều này

Kỹ năng - Đông - 04/08/2025 11:00
Tuổi 13 là thời điểm trẻ mong muốn trở thành người lớn nhưng vẫn cần được bảo vệ như một đứa trẻ.

Cơn sốt “quiet vacationing” và nỗi sợ vô hình của dân công sở

Phong cách sống - Cấm Hà - 04/08/2025 10:00
Không ít gen Y đang lén đi nghỉ mà không xin phép, vẫn giả vờ làm việc để tránh bị đánh giá. Xu hướng “quiet vacationing” đang bùng lên từ nỗi sợ và sự kiệt sức.

Sức mạnh của người thấu cảm – Khi nhạy cảm là món quà trong thế giới khắc nghiệt

Từ sách - Phim - Minh Hằng - 04/08/2025 09:00
“Sức mạnh của người thấu cảm” là một lời kêu gọi mỗi chúng ta hãy nhìn nhận lại giá trị của bản thân, đặc biệt là những ai luôn cảm thấy mình “khác biệt” vì sự sâu sắc trong cảm xúc và nhận thức.
HẠT GIỐNG TÂM HỒN
2019 Bản quyền thuộc về hatgiongtamhon.com.vn. Phát triển bởi ONECMS
Thứ 4, 06/08/2025